61

1

1

1 Тақырыбы: Сынып дарабозы

Мақсаты: Оқушылардың білімге деген қызығушылығын арттыру, ой - өрісін іс - жүзінде шыңдау, есте сақтау, сөйлеу мәнерін, шығармашылық қабілеттерін дамыту. Бір - бірімен достық, ынтымақтастықта болуға, бір - бірін тыңдауға, сыйлауға тәрбиелеу. Табиғатты қорғау, экологиялық тәрбие негіздерін қалыптастыру.

3 «А» сыныбында өткелі отырған «Сынып дарабозы» интеллектуалдық сайысқа қош келдіңіздер! Білімді ұрпақ – еліміздің тірегі!

Жер бетінде адам өмір өткізер,
Бар нәрсеге біліммен қол жеткізер.
Бар ізгілік тек білімнен алынар,
Білімменен аспанға жол салынар. – деген Жүсіп Баласағұн.

Қазір біз, балалар, осы уақытқа дейін алған білімімізді көрсетіп, өнерімізді, білімімізді саралап, санамыздың өскенін, сөз байлығымыздың молайғанын көрсетейік.
Сайысқа төрелік ететін мұғалімдер:

Алдымен оқушылар номерлерді алып, қатарға тұрады. 1. 2 3 4 дегендей

«Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады»
«Біреу озса сайыста, біреу артта қалады,
Ренжімей тараса, озбағандар жарады.
Жарыс заңы ежелден – жеңімпазды анықтау,
Озат болу шарты сол – еңбектену, жалықпау.» - дей келе сайысымыздың кезеңдерін таныстырып өтейін.

І. Бәйге.
ІІ кезең ” Тапқыр болсаң ұтып көр”
III кезең «Кім жылдам?»
IY кезең Тіл - өнер.
Y кезең. Жорға.

«Бәйге» кезеңнің шарты: Сұрақтар тест түрінде беріледі. Сұрақтар төрт жауаптың біреуін таңдап, таңдаған нұсқаның нөмірін қағазға жазып белгілейміз.. /30 сек. уақыт беріледі/. Бастаймыз. Әр дұрыс жауапқа 3 ұпай беріледі.

Бәйге. І кезең. Тест
1. Қазақтың тұңғыш ағартушы ұстазы, қазақ хрестоматиясын жазған.
А) Абай Құнанбаев Ә) Ахмет Байтұрсынов
Б) Ыбырай Алтынсарин * В) Сакен Сейфуллин
2. Күздің үшінші айы
А) Қазан Ә) Қараша * Б) Желтоқсан В) Қаңтар
3. Қандай құс бейбітшілік белгісі, хат тасушысы атанған?
А) қарлығаш Ә) қыран, бүркіт Б) көгершін * В) торғай
4. Қазақ тілінде неше әріп бар?
А) 43 әріп 2 таңба Ә) 52 әріп 2 таңба Б) 40 әріп 4 таңба В) 40 әріп 2 таңба
5. Барлық қабырғалары тең фигура қалай аталады?
А) үшбұрыш Ә) төртбұрыш Б) шаршы * В) тіктөртбұрыш
6. 1 - 10 арасында қанша жұп сан бар?
А) 4 Ә) 10 Б) 5 В) 6

Бұл кезеңде сендер таңдап алған нөмір бойынша сұраққа жауап бересіңдер. Сұраққа тез, жылдам жауап қайтару керек. Әркім өз сұрағына өзі жауап береді. Басқа оқушыларға жауап беруге болмайды. . Әр дұрыс жауапқа ұпай беріледі.

«Білім деген биік шың
Бақытқа сені жеткізер.
Білім деген ақылшың,
Қиындықтан өткізер.» - деп келесі «Тапқыр болсаң ұтып көр» кезеңін бастаймыз.

ІІ кезең ” Тапқыр болсаң ұтып көр”
Әр оқушы ұяшықтан таңдайды. Ұяшықтың артында сұрақтар берілген, сіздер соған жауап берулеріңіз тиіс.
1. Көне заттарды сақтайтын орын (мұражай)
2. Мұсылман діні (ислам)
3. Үш кемеңгер би (Қазыбек би, Төле би, Әйтеке би)
4. Қалталы жануарлар елі (Австралия)
5. Ахмет Яссауи мазары қай қалада? (Түркістан)
6. Аспан денелерінің ішінде Ай үлкен бе, Жер үлкен бе? (Жер)
7. Абай Құнанбаев кім? (ақын).
8. Табиғат деген не? (айналаны қоршап тұрған дүние).
9. Кез - келген фигураның периметрін қалай табады? (барлық қабырғала - рының ұзындықтарын қосу арқылы)
10. Қыс айларын ата. (желтоқсан, қаңтар, ақпан).
11. Өлі табиғатқа не жатады? (тау, тас, т. б.).
12. Құрбақа қыста не жейді? /ештеңе/
13. Бүлдіргенді жақсы көретін аң. \Аю\
14. 7 дм неше см бар? /70см/

III кезең «Кім жылдам?»
«Ең қиыны жарыстың «Кім жылдам» келді
Мықтылары келіпті жеңсін енді.
Тез жауап бер, ойланып тұрып қалмай,» - деп келесі кезеңді бастаймыз. Әр дұрыс жауапқа 2 ұпай беріледі.

1Әліппенің атасы кім?
2. Ғылым таппай мақтанба өлеңінің авторы кім?
3. 1 дм-де неше см бар?
4.Табиғат нешеге бөлінеді?
5. Зат есім деген не?
6.Үш биді атап бер.
7.Тік төртбұрыштың периметрін қалай табамыз?
8. Еліміздің рәміздерін ата
9. Мен қызық кітап оқыдым сөйлеміндегі зат есімді тап

10. Дауыссыз дыбы нешеге бөлінеді?
11.Жылт-жылт еткен,
Жылғадан өткен. Бұл не?
12. Ы.Алтынсарин қандай өлең жазған?
13.Еліміздің астанасы қай қала?
14. Қазақстан Республикасының Туының авторы кім?
15. 20*30 көбейткенде неше болады?
16. Тік төртбұрыштың ауданын қалай табамыз?
17.Жалқы есім деген не?
18. Тәуелсіздік күні қай күн?
19.7 атаны атап бер.
20. 8 наурыз –қандай мереке?
21. Жабайы аңдарды атап бер?
22. Өлі табиғатқа не жатады?
23.Мәтіннің қандай түрлері бар?
24. Қазақ даласында алғаш мектеп ашқан кім?

Көрермендерге сұрақтар:

1. Кім барлық тілде сөйлейді? /жаңғырық/
2. Жаңылмастан жетеуі
Кезек қызмет етеді. /Апта күндері/
3. Жануарға ұқсас атым бар,
Бағдар көрсетер затым бар.
Кілемше үстінде тұрамын.
Ең қажетті құралмын.
Білсеңдер, қане айтыңдар? /Тышқан/
4. Жердің табиғи серігі (Ай)
5. Он екі ақ парақ -
Он екі ақ қанат,
Жауабы әсем - ақ,
Сызылған тақталап /дәптер/
6. Тебеннің ұшы түйір,
Аяғы біреу, қолы жоқ,
Шиыр - шиыр жолы көп.
Өзі сөйлей білмейді,
Салған ізі сөйлейді. /қалам/
7. Дүниеге тұмсықсыз - ақ келеді,
Дегенменен тұмсығынан өледі /қарындаш/
8. Ол - оқушы құралы,
Қатеңді түзетіп тұрады /өшіргіш/
9. Бұрыштың түрлері? /доғал, сүйір, тік, жазыңқы/
11. Математикалық төрт амал? / +-*/
12. Ұзындықты өлшейтін құрал? /сызғыш/

13. Тісі түскен адам (кетік)
14. 1кг неше грамм бар? 1000 грамм
15. Жүз жылдың басқаша атауы? /ғасыр/

IY кезең. Тіл - өнер. 3 тілде
«Бәйгеге түсіп жарыспай,
Жүйріктің бағы жанар ма?
Білім мен өнер жарысып,
Тәрбие білім табар мән.
Бұл бәйге, ойдың бәйгесі,
Кім жүйрік ойға, сол алда» - дегендей «Тіл - өнер» сайыс деп аталады.
Бұл кезеңде берілген сұрақтардағы көп нүктенің орнындағы сөзді тауып, оны екі тілге аударамыз. Орысша, ағылшынша. Жауабын дұрыс тапса 10 ұпай, орыс тіліндегі аудармасы дұрыс болса 20 ұпай, ағылшын тіліндегі аудармасы дұрыс болса, 30 ұпай беріледі. Ұяшық нөмірін таңдайсыңдар.

1. Жұт... ағайынды / Жеті - семь - seven/
2. Өзі сөйлей білмейді, салған ізі сөйлейді /қалам - ручка - pen/
3. Екі қолға... күрек /бір - один - one/
4. Кімнің баласы болма,
Адамның баласы бол /атаның – дедушка – grandfather/
5. Өнер алды қандай жол? /қызыл – красный - red/
6. Мысыққа ойын керек,
... өмір керек /тышқан – мышь – mause/
7. Тілі бар, үні жоқ,
Өзін адам түсінген
Жүрегі бар да, қаны жоқ,
Сөйлеп тұрған ішінен /кітап – книга - book/
8. Жылт – жылт етеді
Жылғадан өтеді /су – вода – water/
9. Батыр туса – ел ырысы,
... жауса жер ырысы. /жаңбыр – дождь – rain/

«Көңілді, тапқырлар, білгіштер
Бар өнерін аларыңа салады.
Кім білімді, көп оқыған болса, егер
Бүгінгі күн жеңімпазы болады.» - деп соңғы кезеңді бастаймыз.
Бұл кезеңде тақырып және соған сәйкес ұпай санын таңдайсыңдар. Ұпайларға сәйкес сұрақтар бар, соған жауап бересіңдер. Жауап қате болса, онда келесі ойыншы жауап береді.

Y кезең. Жорға. Тақырып таңдау.
Ертегілер елінде 20 30 40
1001 мақал 101 жұмбақ 20 30 40
Қызықты математика 20 30 40
1. Ертегілер елінде.
20 ұпай: Мақта қыз бен мысық
30 ұпай: Мыстан кемпір
40 ұпай: Тазша бала
2. 1001 мақал, 101 жұмбақ
20 ұпай: /досың/
30 ұпай: / кітап/
40 ұпай: /көз қорқақ, қол батыр/
3. Қызықты математика
20 ұпай: /630/
30 ұпай: /1000/
40 ұпай: /Түйеқұс ұшпайды /
Осы сайыстан кейін жеңімпаз анықталады.
Келесі кезекті әділқазыларға береміз.
Болашақтың іргесін қалайтын,
Қазақстанның мерейін көтеретін азамат пен азаматшалар сендерсіңдер.
Білімділік пен ізгілікті бойымызға дарыта берейік.
Сендерге әрдайым биік белестер тілейміз! – деген ризалық сөзбен сабақ аяқталады.

0 Пән: Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
Орта мерзімді жоспар бөлімі:
"Тірі табиғат"
Күні:
Сынып: 3-сынып Мектеп:
Мұғалімнің аты-жөні:
Қатысқандар саны: 26
Қатыспағандар саны: 0
Сабақ тақырыбы Біздің айналамыздағы ақпарат
Осы сабақта қол жеткізілетін оқу
мақсаттары (оқу
бағдарламасына сілтеме) 3.1.1.1 енгізу (тінтуір пернетақта) және шығару құрылғыларын
(монитор мен принтер) ажырату;
3.1.2.1 компьютерлік программалар қолданушының міндеттерін шешу үшін қажет екенін түсіндіру;
Сабақ мақсаттары Барлық білім алушылар үшін:
Сезім мүшелерінің қызметімен қоршаған әлемнен қабылдаған
ақпараттарды түрлері бойынша ажыратады.
Көптеген білім алушылар үшін:
Ақпаратты қабылдауда сезім мүшелерінің қызметін
түсіндіреді.
Кейбір білім алушылар үшін:
Ақпаратты қабылдайтын сезім мүшелерінің қызметінің
маңыздылығына дәлелді мысал келтіреді
Бағалау критерийлері - айналадағы қоршаған ортадан түрлі ақпарат көздерін қабылдауды біледі;
- сезім мүшелерінің қызметін түрлі ақпаратты ажырату үшін қолдана алады;
- ақпараттың берілуі бойынша түрлерін ажырата алады.
Тілдік мақсаттар Білім алушылар орындай алады:
Пәндік лексика және терминология: ақпарат, хабар, ақпарат
түрлері, ақпарат көздері, ақпаратты қабылдау, ақпараттың
берілуі.
Диалог/жазбаша жұмысқа қажетті пайдалы фразалар
топтамасы
Талқылау:
- адамдар үшін ақпаратты қабылдау немесе беру не үшін
қажет?
- неліктен ақпараттың берілу түрлері әртүрлі?
- сезім мүшелері арқылы ақпаратты қабылдау ерекшелігін
қалай түсіндірер едіңіздер?
Жазу:
Жұмыс дәптеріндегі тапсырмаларды орындау.
Тірек білім, білік, дағдылар
«ақпарат» ұғымы, сезім мүшелерінің қызметі
Құндылықтарды дарыту Оқушыларды бір-біріне деген құрмет көрсетуіне тәрбиелеу.
Пәнаралық байланыстар Ауа райы, жыл мезгілі туралы әдебиеттік оқу пәнінен алған білімдерін қолданады.
АКТ қолдану дағдылары Интернет-ресурстар, дерекқордан және интернеттен сабаққа қатысты ақпаратты іздеу;
Ресурстар Топқа бөлуге арналған парақшалар, интерактивті тақта, жұмыс дәптері, қалам мен түрлі түсті қарындаш, стикер, видеоматериалдар., постер, кері байланыс парағы т.б
Бастапқы білім Компьютер және программалар
Сабақтың барысы
Сабақтың
жоспарланған кезеңдері Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет Ресурстар
Сабақтың басы Сергіту жаттығуы
«Мен ақылды баламын» әр бала өздерінің жақсы қасиеттерін атап, қалай өсіп келе жатқандарын айтады.
Мыс: Мен Балнұр, балдай тәтті үйдің еркесімін. Мен Асқар, барлығынан біліміммен барлығынан асып түссем деймін т.б.
«Бір сөзбен» әдісі барысында оқушылар берілген сөздердің ішінен бүгінгі сабақтағы жағдайын сипаттайтын үш сөзді таңдайды. (қуаныш, немқұрайлылық, шабыт, зерігу, сенімсіздік,сенімділік,рахаттану,алаңдау)
Жаңа топ құру.
Себетпен конфет әкелу. Оқушыларға себеттен конфет алуларын сұраймын.Конфеттің түрлеріне қарай 3 топқа бөлініп отырады.
1-топ «Сары кәмпиттер»
2-топ «Көк кәмпиттер»
3-топ «Қызыл кәмпиттер»
Жұмыс ережесін келісу
Сабақта бір-бірімізді сыйлаймыз, тыңдаймыз!
Уақытты үнемдейміз!
Нақты,дәл жауап береміз!
Сабақта өзіміздің шапшаңдығымызды, тапқырлығымызды көрсетеміз!
Сабаққа белсене қатысып, жақсы баға аламыз!
Оқу мақсатын таныстыру
Күтілетін нәтижені анықтау

«Мен ақылды баламын» сергіту жаттығуы.

Оқушыларды топтарға бөлуге арналған суреттер.

Сұраққа жауап берген оқушыны мадақтау,
толықтыру жасау, тиімді кері байланыс орнату.

Сабақтың ортасы Ширату тапсырмасы.
Миға шабуыл сұрақтарымен жұмыс жасау.
Ақпарат алмасу не үшін қажет?
Сынып, аула, отбасы және басқа да қоршаған ортадан қандай
ақпарат алуға болады?
Сөйлесуден басқа ақпарат алмасудың қандай түрлерін
білесіңдер?
Топтық тапсырма: Кесте толтыру.
Ақпаратты
қайдан
аламыз? Ақпаратты кімнен
аламыз? Ақпарат
алу көздері

ҚБ: Отшашу арқылы бір-бірін бағалау.
Белсенді оқу тапсырмалары(топта, ұжымда)
Сұрақ: - адамдар үшін ақпаратты қабылдау немесе беру не үшін қажет?
Оқулықпен жұмыс: Мұғалім «Жаңа білім» «Есіңде сақта»
айдарларына түсіндірме береді.
Түйінді сөздерге талдау жүргізу.
Топтық жұмыс: «Ақпараттың берілу түрлері» 1-сурет
бойынша білім алушылар ақпарат түрлеріне ойдан мысалдар құрастырады.
Жұптық жұмыс:
Айналаңнан бір затты алып, зертте. «Зат атауы?», «Қандай
ақпарат береді?», «Зерттеуде қай
сезім мүшесін көбірек пайдалануға болады?»
«Неліктен?» сұрақтарына жауап іздеп, пікіріңді жұбыңмен бөліс
Топтық жұмыс: Қоршаған ортадан (орманда, тауда, шөл
далада, теңіз жағасында, жайлауда) адамға ақпараттың
берілуін және қабылдауын қалай түсіндірер едіңдер? Қандай
сезім мүшесі бәрінен артық ақпарат қабылдайтынын
дәлелде.
Дескриптор:
айналадағы қоршаған ортадан түрлі ақпарат көздерін қабылдауды біледі;
- сезім мүшелерінің қызметін түрлі ақпаратты ажырату үшін қолдана алады;
- ақпараттың берілуі бойынша түрлерін ажырата алады.
ҚБ: Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.
Жұмыс дәптеріндегі жазылым тапсырмаларын орындау

Тапсырманы орындаған оқушыны мадақтау,толықтыру жасау, тиімді кері байланыс орнату.

Белсенді оқу тапсырмалары.

Тапсырманы орындаған оқушыны мадақтау,толықтыру жасау, тиімді кері байланыс орнату.

Сергіту сәті
«Жақсылық тамшысы» Әр бала тамшыға өзі жасаған жақсы істерін немесе өзінің бойындағы жақсы қасиеттерін стикерге жазып жеткізеді. Іліп жатқанда әрқайсысы өзгелерге, айналасына өзі жасаған жақсылықтарын, қасиеттерін жария етеді. Оқушылар сергіту сәтін жасайды.
Сабақтың соңы Жаңа білім мен тәжірибені қолдану
Топтық жұмыс. «Галлерияда ой шарлау»
Берілген тақырыпта топтық жұмысы жүргізіліп, әр топтың жұмысы қабырғаға ілінеді де, оқушылар жүріп, аралап, оған әр оқушылар кішкене жапсырма қағазға бағасын беріп, пікірін жазып жабыстырып кетеді. Ең жақсы баға алған топтың жұмысы қаралады.
Жұмыс дәптеріндегі тапсырмалары орындау
Электронды қосымшамен жұмыс
ҚБ: Бағдаршам көздері арқылы бір-бірін бағалау.
Рефлексия (жеке,жұпта,топта, ұжымда)
Оқушыларға«Нысана»кері байланыс парағы таратылады. Оқушылар өздері белгілейд

Оқулықтағы қосымша тапсырмалар.

Тапсырманы орындаған оқушыны мадақтау,толықтыру жасау, тиімді кері байланыс орнату.

«Нысана» кері байланыс парағы
Саралау –оқушыларға қалай көбірек қолдау көрсетуді жоспарлайсыз?
Қабілеті жоғары оқушыларға қандай міндет қоюды жоспарлап отырсыз? Бағалау – оқушылардың материалды меңгеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлайсыз? Денсаулық және қауіпсіздік техникасының сақталуы
Саралау іріктелген тапсырмалар, нақты бір оқушыдан күтілетін нәтижелер, оқушыға дербес қолдау көрсету, оқу материалдары мен ресурстарын оқушылардың жеке қабілеттерін есепке ала отырып іріктеу (Гарднердің жиындық зият теориясы) түрінде болуы мүмкін.
Саралау уақытты ұтымды пайдалануды есепке ала отырып, сабақтың кез келген
кезеңінде қолданыла алады. Бұл бөлімде оқушылардың сабақ барысында үйренгенін бағалау үшін қолданатын әдіс-тәсілдеріңізді жазасыз Денсаулық сақтау технологиял ары. Сергіту сәттері мен белсенді іс- әрекет түрлері.
Осы сабақта қолданылат ын
Қауіпсіздік техникасы
ережелерінің тармақтары.
Сабақ бойынша рефлексия
Сабақ мақсаттары /оқу мақсаттары дұрыс қойылған ба? Оқушылардың барлығы ОМ қол жеткізді ме? Жеткізбесе, неліктен?
Сабақта саралау дұрыс жүргізілді ме? Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталды ма? Сабақ жоспарынан қандай ауытқулар болды, неліктен? Бұл бөлімді сабақ туралы өз пікіріңізді білдіру үшін пайдаланыңыз. Өз сабағыңыз туралы сол жақ бағанда берілген сұрақтарға жауап беріңіз.

Жалпы баға
Сабақтың жақсы өткен екі аспектісі (оқыту туралы да, оқу туралы да ойланыңыз)?
1:
2:
Сабақты жақсартуға не ықпал ете алады (оқыту туралы да, оқу туралы да
ойланыңыз)?
1:
2:
Сабақ барысында сынып туралы немесе жекелеген оқушылардың
жетістік/қиындықтары туралы нені білдім, келесі сабақтарда неге көңіл бөлу
қажет?

1 «Ж.Сүлейменов атындағы жалпы орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің 2018-2019 оқу жылындағы 1 қыркүйек Білім күніне арналған «Алғашқы қоңырау» салтанатты жиынының бағдарламасы.

1.Оқушыларды сапқа тұрғызу

2. Қонақтардың орналасуы

3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туын шығару.

4. Салтанатты жиынды ашу, мектеп директорына сөз беру

5.Әнұран шырқалады.

6. Құттықтау сөз (қонақ, ата-ана,ұстаз)

7. Ән жолданады.

8. 1- сынып оқушыларының әдеби монтажы

9. Салтанатты жиынның жабылуы.

10. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туын шығару

11..Алғашқы қоңырау қағылады.

12.. Салтанатты жиынды жабу үшін мектеп директорына сөз беріледі.

13. Әнұран шырқалады.

Жүргізуші:

Алтын шапақ шашыратып көгінен,
Күз кеп жетті сағыныштан сезіммен.
Балапандай ұясына асыққан,
Шәкіріттерін шаттандырып сеніммен.

1 қыркүйек - Білім күні мерекесіне арналған «Қазақстаным- жүрегім, Түркістаным- тірегім!» атты салтанатты жиынға қош келдіңіздер! Құрметті ұстаздар , ата-аналар, оқушылар! Барлықтарыңызды бүгінгі 1 қыркүйек- Білім күнімен шын жүректен құттықтаймыз ! Құттықтай отырып зор денсаулық, мол бақыт, ашық аспан , бейбітшілік пен ынтымақтастық тілейміз Жаңа оқу жылдарыңыз құтты болсын. Бүгінгі алғашқы қоңырау мерекесіне арналған
«Қазақстаным- жүрегім, Түркістаным- тірегім» атты салтанатты жиынды ашық деп жариялаймыз.
Түркістан (қаз. — Қазақстандағы қала, Түркістан облысының әкімшілік орталығы. Түркістан – V-VІ ғасырларда іргетасы қаланған. Есім ханнанбастау алып, XІV-ХVIIІ ғасырларда Қазақ хандығының астанасы болған. Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан. ХІV ғасырда Ақсақ Темір іргетасын қалаған Қожа Ахмет Ясауи кесенесі бар.
Мағжан ақын «ер түріктің бесігі» деп жырға қосқан Түркістанның облыс орталығы болуын да ерекше атап өткен жөн. Бұны тек түркістандықтар үшін ғана емес, тұтас қазақ халқы үшін аса маңызды оқиғалардың бірі деп білемін. Себебі, осыған дейін рухани астанамыз ретінде аталып келген қалаға енді білдей бір облыстың жүгі жүктеліп отыр. Бұл, әрине, қаланың өсіп-өркендеуіне оң әсерін тигізетін игілікті іс. Соның арқасында кеше күллі түркі әлемінің алтын ордасы болған Түркістанның қайтадан түлеп, түрленетін, тәуелсіздік тұғырының биіктей түсуіне өзіндік үлес қосатын кезең туып отыр.
«Осындай басымдықтарды ескеріп, Елбасының Шымкентке республикалық маңыз беріп, Түркістанды облыс орталығы ретінде қайта құруын тарихи әрі әділ шешім деп есептейміз. Бұл тек екі қала халқына ғана емес, барша оңтүстік жұртына жүктелген зор жауапкершілік. Осыған орай Шымкент қаласы мен Түркістан облысының тұрғындарын тарихи оқиғамен шын жүректен құттықтай отырып, өңірдің одан әрі өсіп-өркендеуіне тілектестігімді білдіреміз.

Жүргізуші:

Туым- теңдігім,
Елтаңбам-елдігім,
Әнұраным –айбыным!
Тәуелсіз еліміздің көк байрағын, елтаңбасын, әнұранын асқақтатып қадірлей білейік ағайын!
Көк байрақ иілмесін, жығылмасын,
Көзге жас, кеудеге өксік тығылмасын.
Тұрғанда көкшіл Туың көкті тіреп,
Қазағым сен қашанда тұғырдасың!- деген жыр жолдарымен Қазақстан Республикасының мемлекеттің Туына назар салайық!
(Ту көтеріледі)

Жүргізуші:
Таусылмасын жүректе асқақ әнім,
Тек биікте самғатам жыр қыранын.
Азатпыз, Тәуелсізбіз, Еркінбіз деп
Шырқайық ұлы Отанның әнұранын!
(Барлығы: «Қазақстан Республикасының мемлекеттік әнұранын орындайды.)

Жүргізуші:

«Қазақстаным- жүрегім, Түркістаным- тірегім» мерекесін салтанатты түрде ашу үшін алғашқы сөз кезегін мектеп директоры Мұғалбеков Жаңабай Дербісұлына ұсынамыз.

Жүргізуші:
Құшақ жая қай жерде де қарсы алар,
Абзал жан бар, биік тұлға байсалды.
Қуаныш пен салтанатты шақтарда
Қонақтар да ақ тілегін ақтарар.
Сөз кезегі қадірменді қонақтарда.
( қонақтарға сөз беріледі)

Сіздердің құрметтеріңізге, ақ тілектеріңізге арнап 11 сынып оқушылары Илесбек Арайлым мен Төлбас Аяжан «Аяулы мектебім» әнін жолдайды, қабыл алыңыздар.

Жүргізуші:
Өмірдің бейбіт бағы гүл,
Асудан асып асқарлы
Мінекей биыл тағы бір
Жаңа оқу жылы басталды.
Шаттықпен шалқып толғана
Ой толқытқан жүрегін
Өмірге алмақ жолдама
Сыр шертсін енді түлегің

Он бірінші сынып оқушыларының әдеби монтажына құлақ түріңіздер.
ЖАЗИРА
Кеше ғана аттаған,
Мектеп табалдырығын
Бүлдіршін едік бастаған
Ақ бантикті тұлымың

Иә, кеше, кеше еді,
Сәби едік балдырған
Азамат болып көшелі,
Табылмақпыз сан қырдан

Сусындап білім нұрына
Өткеріппіз он жылды
Қанығып өмір қырына,
Зердеге түйдік мол сырды.

БЕК
Оқыған әпке, ағаңыз,
Қадірлі мектеп – бұл мектеп.
Сендердей біз де болғанбыз,
Есейдік, міне, қараңыз.
Құт болып алғаш қадамың,
Жағарсың білім шырағын.
Биылғы жыл ерекше, Ұғарсың оның шын мәнін.

АРАЙЛЫМ
Құттықтап білім күнімен,
Сыйланар сізге әліппе.
Бар білімнің бастауы,
Қадірлеп оны дәріпте.

ЖАНАТ
Ақыл білім көп бердің,
Анамдайсың мектебім.
Сенде өсіп көктедім,
Сенсің өмір көктемім.
Алғыстарым көп менің,
Асыл анам мектебім!

Жүргізуші:
Егемен елдің төсінде,
Шуағын шашсын арай ,күн
Азамат болып өсіңдер,
Қызыға жұрттар қарайтын.

Сіздердің құрметтеріңізге арнап 11 сынып оқушыларының «Мектеп вальсін» қабыл алыңыздар.
Жүргізуші:
Біреулер енші ап өмірден,
Аттанбақ болса асып қыр
Біреулер балғын көңілмен
Алғашқы қадам басып тұр
Сондықтан да назарды,
Солар жаққа бұрайық
Балдырғандарды базарлы
Қарсы алып, қол ұрайық.

Жүргізуші:
Айқара ашқан есігін
Қайнары білім нұрының
Мектебің – алтын бесігің
Жылы ұяң, міне сыныбың
Қаламсап алып қолыңа,
Достасарсың да әріппен
Шуағын себер жолыңа,
Жан серігің - әліппең – дей келе, бүгінгі мектеп
табалдырығын аттағалы отырған 1-сынып
оқушыларына сәтті қадам, таудай талап тілейміз.

Жүргізуші:
Халқымыз “Ата-баба дәстүрі- асыл мұра” дегендей “Бала- бауыр
етім” деп баласы шыр етіп дүниеге келгеннен бастап, әрбір
қадамына қуанып, шілдехана, бесік той, тұсау кесер, сияқты тойларын жасаған. Ал бүгінгі тойымыз бүлдіршіндердің 6-ға келіп, 1- сыныпқа қабылданып ,“Алғашқы қоңырау мерекесіне қатысу сәті.
Бұл той- баланың бал дәурен шағымен қоштасып, білімге
талпынған қадамы.

Құрметті халайық, олай болса, оқушыларымыздың тойын бастауға
рұқсат етіңіздер!
(1-сынып оқушыларының әдеби монтаждары, өлеңдері тыңдалады,
өнерлері тамашаланды)

Музыка әуенімен ойнап келе жатқан балалар дауысы естіледі. Осы кезде 2-3 балдырған (қолдарында добы, қуыршағы, машинасы бар) өзара таласып келіп ортаға кіреді.

Жүргізуші: Ойын қуған, жүрген думан бұл кімдер?
Сылдыраған балаң тілмен естіледі бір үндер.

1-балдырған: Мамам айтқан күзде мектепке барасың деп,
Көп-көп оқу құралдарын аласың деп.

2-балдырған: Онда мына машинаңды неге тастамайсың?
Сен әлі еш нәрсені түсінбейтін кішкентайсың.

3-балдырған: Жоқ, ол жетіге толды,
Үлкен бала болды.
Мына қуыршақты, машинаны
Бөпесіне сыйлайтын болдық.

Балалар ойыншықтарын бөпелеріне береді. Осы арада мектепке бара жатқан 2-сынып оқушылары ортаға келіп қосылады.

2-сынып оқушысы: Балалар, мектепке бармайсыңдар ма?

1- Балдырған: Мектеп.Мектеп деген ол не өзі?
Оның бар ма мұрны, аузы, көзі?

2-сынып оқушысы: Мектеп – ол үлкен орда,
Оқимын дегеннің бәрі сонда.

2- Балдырған: Онда не береді?
Менің де барғым келеді.

2-сынып оқушысы: Жетіге толсаң, ойын қумай бос текке,
Оқисың, әрине, сен де мектепте.

3- Балдырған: Мектептен үйрендің сен нені?
Көп пе оның сендерге бергені?

2-сынып оқушысы: Мектепте бәріміз білім аламыз,
Жан-жақты дамып өседі санамыз.
Біз секілді ағылшын тілін меңгересің,
Мектепте домбыра қағуды үйренесің,
Үйірмеде билегенде бір ғажайып күйге енесің.
Ән сабағына қатысып ән айтасың,
Интернетке кіріп жаңалықпен қайтасың.
Спорттың неше түрімен шынығасың,
Қарның ашса, асханада сусын ішіп тынығасың.
Бүгін 1- қыркүйек білімнің күні,
Сыңғырлайды мектепте қоңырау үні.
Мектебім мінеки, ақ ордам тым асқақ,
Ұстазым, достарым тұр әне қол бұлғап.
Жүріңдер, үңіліп мектептің сырына,
Шығайық біз бірге білімнің шыңына.

Жүргізуші: Қадамыңа гүл бітсін деп ал халқым,
Қол соғып бір қошеметтеп тұр жалпы.

Ортаға 1-сыныпқа қадам тастаған бүлдіршіндер келеді,
Жүрек жарды тақпақтарын сіздерге айтып береді.

1-оқушы: Сәлем, саған мектебім,
Алғыстарым көп менің.
Оқу, білім, тәрбие
Ой санама еккенің.

2-оқушы: Қуаныш бүгін – мереке,
Шуағын шашып тұр әлем.
Мектепке келген алғашқы,
Жан досым, саған мың сәлем.

3-оқушы: Бірінші қыркүйек күні мен
Аңқыған жұпар гүлімен
Келіп ем, қарсы алар мектебім
Сүйкімді қоңырау үнімен.

4-оқушы: Биыл мен де мектепке
Біріншіге барамын.
Мақтанбаймын мен текке,
Дайын дәптер, қаламым.

5-оқушы: Мектепке енді барамыз,
Біз оқушы боламыз.
Жақсы оқып сабақты,
Кілең бестік аламыз.

11 сынып оқушыларының атынан жас бүлдіршіндірімізге арналған сыйлықтарын тапсыруға рұқсат етіңіздер.

Мектеп табалдырығын алғаш аттап отырған бүлдіршіндерімізге сәттілік тілей отырып , 4 сынып оқушысы Керімбай Еркебұлан «Каникул» әнін жолдайды, қабыл алыңыздар.

Жүргізуші:
Күтіп тұр, алда сан қызық,
Асулар асқар, неше сын
Кеудеңе үміт жанғызып,
Азамат болып өсесің.
Үміттің отын жандырған
Қызырдан болсын қолдаушың
Хош келіпсің, балдырған
Қадамдарыңа нұр жаусын!
Ұшталған үміт арманнан,
Таудай бір болсын талабың! – дей келе 11-сынып түлектерінің құрметіне Оразалы Дінмұхаммед пен Бектас Арайлымның “Мектебім” әнін қабыл алыңыздар.

Жүргізуші:
Жаңа оқу жылы құт болып,
Ізгілік оты жағылсын.
Бөбек пен түлек жұп болып,
Алғашқы қоңырау қағылсын – алғашқы қоңырауды күмбірлете соғу үшін ортаға мектебімізден биыл түлеп ұшатын және мектеп табалдырығын алғаш аттағалы отырған оқушыларды шақырамыз.

(Бірінші және он бірінші сынып оқушылары қоңырау соғады)

Ендеше балғын балалықпен қоштасып, мектеп табалдырығын алғаш аттағалы отырған 1-сынып оқушылары мен алғашқы ұстаздарына қошеметпен қол соғып қояйық! Мектепке 1-сынып оқушылары мен ұстаздарын алғашқы білім күніне арналған сабаққа шақырамыз.

Оқысаңыз балалар
Шамнан шырақ жағылар
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар – алғашқы қадамдарың құтты болсын, алтын ұя мектебіңде білім нәрімен сусындап, жарқын болашаққа сеніммен қараңдар.
Ақ жол, бүлдіршіндер!
Біліммен асып - тасайық
Тілеуін берсін көк көптің
Тілекпен осы ашайық
Есігін енді мектептің

Жүргізуші:
Осымен 1 қыркүйек білім күніне арналған «Қазақстаным- жүрегім, Түркістаным- тірегім» мерекесі өзі мәресіне жетті. Салтанатты жиынымызды жабық деп жариялаймыз. Білім күні құтты болсын. Еліміз аман, еліміздің беделі асқақ болсын!

Жаңа оқу жылы баршаңызға құтты болсын! “Алғашқы қоңырау!” мерекесі 2018-2019 оқу жылының алғашқы сабағымен жалғасады.

Ақ жол сіздерге, мектеп оқушылары!

22

3 Қысқа мерзімді сабақ жоспары

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі:
Мектеп: Ж. Сүлейменов ЖОМ
Күні: Мұғалімнің аты-жөні: Куралбаева А

Сынып: 6 Қатысқандар саны: Қатыспағандар саны:
Сабақ тақырыбы Сандар және шамалар туралы түсінік
Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме) 6.1.1.2 қандай шамалар тура пропорционалды болатынын түсіну және мысалдар келтіру; есептер шығару;
Сабақ мақсаттары - Шамалардың тура пропорционалдығын біледі.
- Шамаларды тура пропорционалдығына мысалдар келтіреді.
- Шамалардың тура пропорционалдғына есептер шығарады.
Бағалау критерийі - Шамалардың тура пропорционалдығының анықтамасын біледі.
- Шамалардың қасиеттерін қолданып, мысалдар келтіреді.
- Мәтінді есептердің тура пропорционалдғын анықтап,есептер шығарады
Тілдік мақсаттар Тура пропорционалдың анықтамасын айтады.
Қасиеттерін пайдаланып есептер шығара алады.

Негізгі сөздер мен тіркестер:
Қатынас
Пропорция
Тура пропорция
Кері пропорция

Қазақша Русский English
Қатынас Отношение Ratio
Пропорция Пропорция Proportion
Тура пропорционалдық Вариация Variation
Кері пропорционалдық Обратная вариация Inverse variation
Шеткі мүшелері Крайний Extreme
Ортаңғы мүшелері Среднее число Means

Құндылықтарды
дарыту

Оқушылардың бойына патриоттық және азаматтық жауапкершілікке баулу; ынтымақтастыққа, бірін – бірін сыйлауға,сыни тұрғыдан ойлауға қалыптастыру

Пәнаралық байланыстар Қазақ тілі,орыс тілі, ағылшын
Бастапқы білім
Пропорция, қатынас
Сабақ барысы
Сабақтың жоспарланған кезеңдері Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет
Ресурстар
Сабақтың басы
10 минут Оқушылармен сәлемдесем,түгелдеймін.
Ынтымақтастық атмосферасын құрамын. Оқушыларды «Шаттық шеңбер » бойымен тұрғызып, «Гүлмен тілек» әдісі арқылы топқа бөлемін. Мұнда оқушылар арнайы дайындалып келген гүлді алақандарына салып тұрып,бір-біріне тілек тілейді және және гүлдің астына жазылған сөздер бойынша топқа бөлемін.
I топ Білімділер
II топ Алғырлар
III топ Болашақ
Бағалау парақшасын тарқатамын.Топ басшысын сайлайды.
Үй жұмысын қайталау мақсатында «Таза тақта » әдісін қолданамын. Мұнда оқушылар өткен тақырып бойынша тақтаға сұрақтар немесе ережелер жазып тақтаны толтырады,содан кейін сұраққа жауап беріп,өшіріп отырады.Соңында барлық сұрақтарға жауап бергенде тақта таза болып шығады. Топ басшы бағаалап отырады.Смайлийликпен бағалаймын.
Гүл
шоғы

Сабақтың ортасы
15 минут

10минут

Жаңа тақырып: қандай шама тура пропоционал болатынын түсіну ,есеп шығару.
Әр топтың көшбасшысы «Өкіл» әдісімен тақырыпты бөліп, оқушылар тақырптың (оқу материалдың бір бөлігін) маман ретінде сарапшылыр тобында зерделеп,талдап,бастапқы тобына қайтып, білгендерін өз тобының мүшелеріне үйретеді. Мұнда алдымен жеке, сосын жұппен,шағын топта талқылайды.
«Галереяны шарлау » әдісін қолдана отырып, сабақты қалай түсінгенін пысықтаймын.Мұнда қабырғаға дайындалған постер ілінеді.Постерде шамалардың тура пропорцияналдығының анықтамалары,қасиеттері және есептер жазылған.

№92
Көлемі 70 см 3 күмітің массасы 735 г.
1)Көлемі 25 см 3 күмістің массасы неше грамм?
2)Массасы 420 г күмістің көлемін табыңдар?
«Галереяға саяхат» - топтар кабинет ішінде қозғалысқа түседі, қабырға газеттерін қарайды,сараптайды,талдайды және жапсырма қағаза пікірін немесе сұрағын жапсырып кетеді.Галереяға саяхат аяқталған соң,топтар жұмыстарға шолу жасап,өз қабырға газеттеріне жазылған сыныптастарының пікірін сараптайды,талқылайды,сұрақтарға жауап береді және қортынды жасайды.Жауап берген оқушыларды смайликтермен бағалаймын.

Бағалау критерийі Дескриптор
Шамалардың тура пропорциялдығын аықтамасын біледі Мәтінді түсініп оқиды
Қасиеттерін біледі Шамалардың тура пропорционалдығын ажырата алады.
Есеп шығарады Белгісіз мүшені табады
Жауабын жазады

Оқулықпен жұмыс .
№ 90 ; 91 есеп
Есепті пропорция құру арқылы шығар.
Автоматты станок сағатына 5 бөлшек дайындап, берілген уақытта 348 бөлшек дайындады.Егер осы автоматты станок сағатына 75 бөлшек дайындайтын болса, берілген уақытта неше бөлшек дайындайтын еді?
Бағалау критерийі Дескриптор
Шамалардың тура пропорциялдығын аықтамасын біледі Мәтінді түсініп оқиды
Қасиеттерін біледі Шамалардың тура пропорциялдығын ажыратады
Есеп шығарады Белгісіз мүшені табады
Жауабын жазады

Слайдта көрсетілген жауаптармен сәйкестендіріп,
жұптар бірін – бірі тексеріп, қатесін дұрыстайды.
Қалыптастырушы бағалау.
Смайликтермен бағалаймын.
500 г ерітіндіде 40 грамм тұз бар. Осы ерітіндінің 200 г неше грамм тұз бар?
«Теңге алу» ойнын ұсынамын. Мұнда оқушылар жоғарыда ілініп тұрған теңгені алып, сұраққа жауап береді.
Дескриптор
Қойылған сұраққа толық жауап береді
Көңіл күйлерін көтеру мақсатында «Мадақтау» тәсілі арқылы бағалаймын. плакат
маркер
Топтық жұмыс
Жұптық жұмыс

слайд
түсті қағаз

Сабақтың соңы
5 мин Кері байланыс: жазбаша кері байланыс БББ кестесі
Бағалау дескриптор арқылы қортынды бағалары қойылады.
Үйге тапсырма: № 94 есеп

Саралау –оқушыларға қалай көбірек қолдау көрсетуді жоспарлайсыз? Қабілеті жоғары оқушыларға қандай міндет қоюды жоспарлап отырсыз?

Бағалау – оқушылардың материалды меңгеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлайсыз?

Денсаулық және қауіпсіздік техникасының сақталуы
Оқушыларға «Таза тақта » әдісі арқылы үй жұмысын сұрадым. «Өкіл» , «Галереяны шарлау» әдісі арқылы трптық, жұптық жұмыс ұйымдастыру. Деңгейлік тапсырма беру. «БББ» арқылы кері байланыс жасадым Оқушылар үнемі бағаланып отырады,осылайша педагогикалық қызмет пен саралаудың басқа да түрлері оқушылардың қажеттіліктеріне қарап түзетіліп отырады.Деңгейіне қарап смайликпен бағалап отырамын. Қауіпсіздік техникасының сақталуына сыныпта ашық тұрған электр сымдарын ұстамауды,приборлармен жұмыс жасағанда абай болуын талап етемін.
Сабақ бойынша рефлексия
Сабақ мақсаттары немесе оқу мақсаттары шынайы,қол жетімді болды ма? Барлық оқушылар оқу мақсатына қол жеткізді ме?Егер оқушылар оқу мақсатына жетпеген болса , неліктен деп ойлайсыз?Сабақта саралау дұрыс жүргізілді ме?Сабақ кезәнде уақытты тиімді пайдаландыңыз ба? Сабақ жоспарынан ауытқулар болды ма?

25 Дата: Класс: 5 урок 58
Тема: Простое предложение. Повест,вопрос, побуд пред
• Цель урока: • развитие умения сотрудничать с одноклассниками для успешной работы в группе с целью решения поставленных учебных задач; формулировать собственную позицию и мнение;
• Понимают о теме « Предложение. Простое предложение. Грамматическая основа предложения» и правила их правописания. При дифференцированной работе ученики умеют выполнять разноуровневые задания. Могут решать социальные проблемы с ровесниками, знают о своих способностях. Способны использовать методы оценивания для обучения, способны использовать диалог при обсуждениях в группе и в парной работе.
Деятельность учителя Деятельность обучающихся наглядности
3 мин. Организационный момент. Приветствует учеников, проверяет готовность к уроку, желает успеха.
предлагает ученикам разделиться на группы с помощью разноцветных стикеров на 3 группы по 5 учеников :
1 группа – розовыестикеры
2 группа – оранжевыестикеры
3 группа – зелёные стикеры
Ученики: с помощью разноцветныхстикеров делятся на 3 группы, затем распределяются по группам. Ученики осмысливают поставленную цель. Делятся на группы. пазлы

5 мин. I. Проверка домашней работы. С помощью метода «Ромашка Блума» проводит проверку домашней работы
Опрос домашнего задания.
Учитель: организует опрос домашнего задания. Ученики задают друг другу вопросы.
1. По форме тонкие вопросы (взаимоопрос)
Ученики: обмениваются вопросами.
Учитель: раздаёт листы взаимооценивания. Приложение

Составленных вопросов

Корректность вопросов 1
вопросы составлены по изученной теме 1
простота или сложность вопроса 1

№ группы Сумма баллов

Критерии баллы

взаимоопроса

Корректность вопр
сов 1
Затян
т
сть ответа 1
Развёрнутый ответ 1
Аргументированность ответа 1
№ группы Сумма баллов


Индивидуальное задание на карточках (2 человека).
Спишите и подчеркните грамматические основы.
Осень взмахнула кист..ю волшебной,
Ле…ким багрянцем покрыла листву.
Нежным пурпуром, песней прощ…льной
Грозд…я рябины скатились в тр…ву.
3. А мы с вами ответим на 6 вопросов и увидим, какая картина появится перед нами (* по ходу вопросов открывается часть иллюстрации)
и т. д.
1). Какой раздел науки о языке изучает словосочетание и предложение? (1)
Синтаксис.
2). Что такое словосочетание? (2)
(Таблица с опорными словами «Словосочетание»)
Словосочетание – это сочетание слов, связанных между собой грамматически и по смыслу. В словосочетании различают главное и зависимое слово.
3). Какие сочетания слов не являются словосочетанием? (3)
Словосочетанием не является грамматическая основа,
однородные члены предложения,
самостоятельное слово с предлогом.
4). Назовите основные признаки предложения? (4)
(Таблица «Признаки предложения»)
- слова связаны по смыслу и грамматически
- грамматическая основа
- интонация законченности.
5). Что такое грамматическая основа предложения? (5)
Подлежащее и сказуемое.
6). Как называется предложение, если оно состоит только из одного главного члена? (6) Односоставное.

4). Перед нами открылось семейная фотография.
- Как вы думаете, почему мы на уроке обращаемся к теме семьи?
- Придумайте прилагательные к слову «семья»

«С»- счастливая, славная, спортивная, современная
«Е»- единая, единственная.
«М»- маленькая, милая, музыкальная, многодетная, мечтательная.
«Я»- ясная, яркая.
- Какая орфограмма в слове «семья»?
Ученики отвечают на вопросы учителя.

20 мин. III. Актуализация знаний.
По методу «Кластер» проводит изучение новой темы.

Подберите к слову «преследователь» синонимы. Распределите каждое слово к подходящим картинкам.
- Если убрать цифры, получится текст? На какую тему?
- Что такое тема текста?(то, о чем говорится в тексте)
- Основная мысль текста? (то, ради чего был написан текст)
- Как автор выражает главную мысль? (в заглавии или в одном из предложении)
Задание по группам:1)выписать в первых четырех строчках; 2группа- во вторых четырех строчках; 3 группа- найти предложение, в котором один главный член.
.Лист- опросник.
Какой материал мне был знаком? Что я нового узнал на уроке? Какие трудности я испытал при объяснении
материала?
Определите границы предложений. Комментируются вставленные орфограммы.
Демонстрируют свои знания.
Ученики фиксируют его в тетрадях.
.

Учебник


10 мин. IV. Закрепление урока. По методу «Поп корн» проводит закрепление урока.
Предлагается текст.
Горные вершины
Спят во мне ночной;
Тихие долины
Полны свежей мглой;
Не пылит дорога,
Не дрожат листы;
Подожди немного,
Отдохнешь и ты. Учащиеся проявляют свои способности по данной теме.
Вдруг откуда-то шакал

5 мин. V. Итог урока. Этап рефлексии:
- О чем говорили на уроке?
- Что удалось без особых усилий?
- Что было трудно? Оценивают рабо
ту своих одноклассников.
На стикерах записывают свое мнение по поводу урока.
стикеры

светофор
2 мин. VI. Домашнее задание. Объясняет особенности выполнения домашней работы. Записывают домашнюю работу в дневниках.


дополнительная информация
дифференциация. Как вы планируете поддерживать учащихся? Как вы планируете стимулировать способных учащихся оценивание. Как вы планируете увидеть приобретенные знания учащихся? межпредметные связи, соблюдение СанПиН ИКТ компетентность. Связи с ценностями

рефлексия.
были ли цели обучения реалистичными?
Что учащиеся сегодня узнали? На что было направлено обучение?
Хорошо ли сработала запланированная дифференциация? Выдерживалось ли время обучения?
Какие изменения из данного плана я реализовал и почему? Проводит рефлексию.
-Какую цель мы поставили сегодня на уроке?
-Достигли мы целей, которые ставили в начале урока?
Итоговая оценка
Какие два аспекта в обучении прошли очень хорошо( с учетом преподавания и учения)?

Какие два обстоятельства могли бы улучшить урок( с учетом преподавания и учения)?

Что узнал об учениках в целом или отдельных лицах?
1.

2.

1.

2.

3 Оқушының аты-жөні: Қозыбақ Нышан Тоқсанбайұлы
Туылған күні,айы,жылы:11.03.2002 ж.
Мекен-жайы: Атамекен а/ә, «Қоғалы» е/м
Мектебі: «Ж.Сүлейменов атындағы жалпы орта мектебі» КММ
Ғылыми жұмыстың тақырыбы:«Шексіз ғарыш әлемі»
Жұмыстың дайындалған бағыты,секциясы: Жер және Космос туралы ғылымдар
Бастаған жылы:2016 жыл
Сыныбы:9
Мақсаты:- Ғарыштың таңғажайып сырларымен танысу;
- Қазіргі заман талабына сай ғылыми - техникалық процестерді игеріп, өз мүмкіндігімді ашу;
- Ғарыш дәуірінің басталуы, оны игерудегі жетістіктер жөнінде танысып, жеке шығармашылығымды кеңейту.
Ұраны: «Дүниенің барлығы сандардан тұрады»
Бағыты: «Ғарыштық техниканы игеру»

Аты-жөні:Булекбаев Сакен
Әкесінің аты:Жақсылықұлы
Туған жылы:09 желтоқсан 1983 жылы
Бітірген оқу орны:Сырдария университеті
Лауазымы:Физика пәнінің мұғалімі
Еңбек өтілі:12 жыл

Пікір
Ж.Сүлейменов атындағы
Бұл жұмыста ғарыш туралы жалпы мәлімет беріліп,ғарыш кеңістігінің ластануы және оның алдын алу жолдарын қарастырған. Еліміздің қазіргі қызу талқысы – EXPO-2017 көрмесінің басты мақсатының бірі – ғарыш кеңістігі мен энергетика саласындағы нанотехнологияны біріге отырып зерттеп, қолданысқа енгізумәселесін зерттеген.
Жұмыс архив деректерінен, интернет желісінің материалдарынан және ұлы ғалымдардың еңбектеріне негізделіп жазылған. Мектеп әкімшілігі Тұрғанбай Даниальдің «Шексіз ғарыш әлемі» тақырыбындағы жұмысын аудандық ғылыми — жобалар сайысына ұсынды.


Жетекшісі: Булекбаев Сакен Жақсылықұлы

Аңдатпа
Зерттеудің өзектілігі – тұлғаның барлық көрсету және шығармашылық ойлау қабілетін дамыту басты факторлардың бірі. Осы жұмыстың арқасында танымдық әрекеттің белсенділігі артады.
Зерттеудің мақсаты :
- Ғарыштың таңғажайып сырларымен танысу;
- Қазіргі заман талабына сай ғылыми - техникалық процестерді игеріп, өз мүмкіндігімді ашу;
- Ғарыш дәуірінің басталуы, оны игерудегі жетістіктер жөнінде танысып, жеке шығармашылығымды кеңейту.
Зерттеудің міндеті:
- Ғарыштың шығуын суреттейтін, түсіндіретін материалдарды тауып және талдау;
- Ғалымдардың басты көзқарастарын көрсету;


Аннотация
Актуальность исследования - развитии творческого мышления по основным фактором работы. Благодаря этой работе развилась познавательная активность.
Цель исследования:
- Знакомство с удивительными тайнами космоса;
- Развитие современных научных и технологических процессов, открытие своих творческих способностей;
- Знакомство с достижениями в развитии космоса.
Задача исследования:
- Анализ и объяснение по найденным материалам и фотографий космоса;
- Показать в своей работе взгляды и доказательство некоторых ученых ;

Abstract
Аctuality research — personality all to specify and to develop ability creative thinking main factors first. At осы patron of work increases cognizableness activity of attempt.
Aim research
- Space amazing to know your secrets;
- Development of modern scientific and technological processes, open their chance;
- The beginning of the Space Age, and get acquainted with the achievements in the development of personal creativityh:

Duty research:
- Describes the origin of space, to find materials that explain and analysis;
- To Specify main looks scientists;

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ....................................................................................................................3 1.Ғарыш ұғымы оның пайда болуы.......................................................................5
1.1.Ғарыш туралы түсінік.............................................................................5
1.2.Ғарышты зерттеуге өз үлесін қосқан ғарышкерлер.............................7
1.3.Ғарышкеңістігін ластанудан сақтаудың алдын алу жолдары .........15
2.Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі ғарыштық әлемі.......................18
2.1.Байқоңыр ғарыш айлағы.......................................................................18
2.2.ЕХРО-2017 көрмесінің ғарыш әлеміне маңыздылығы......................19
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................23

КІРІСПЕ
Әлем – уақыт пен кеңістік бойынша шексіз және өзінің даму процесінде материя қабылдаған нысандары бойынша ақыры жоқ сан алуан бүкіл бар материалдық дүние. Қазіргі түсінік бойынша, Әлемнің жасы 15 млрд жыл шамасында.
Мыңдаған жылдар, ғасырлар бойы адамзат Күнді, Айды, планеталарды және белгілі бір жұлдыздарды ғана бақылап келді. Көптеген аспан шырақтары, барлық қоршаған орта тәрізді, оларға өзгермейтін сияқты болып көрінді. Бірақ, сол ерте заманның өзінде дүниеде бәрі де дамиды деген философтар да болды. Бірінші ғарышнамалық болжамдарды ұсынған ғалымдар (XVIII ғасыр) ғарыштық материяның даму барысында қалайша Күн жүйесінің пайда бола алғанын түсіндіруге тырысты. XX ғасырда эволюция идеясы барлық әлемге таратылды.
Әлем – бұл нақты өмір суретін, уақыт пен кеңістік бойынша шексіз және өзінің дамуы барысында барлық мүмкін болатын пішін қабылдайтын материялық әлем.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі.Талай ғасырлар бойы аспан әлеміне көңілі жетіп, қолы жетпеген адам баласы қал-қадірінше оны зерттеуге, тануға, қазір тіпті өзге ғаламшарларды игеруге, сонда барып қоныс тебуге де тырысып келеді. Ғарыш әлеміне қатысты әңгімелер, аспан денелерін, Жұлдыздар, Күн мен Айды, Юпитер мен Сатурнды, Марс пен Шолпанды қолмен ұстап көрмеген бұл бізге ертегідей көрінеді. Бірақ әр ертегіде бір шындық болатыны секілді, қазір әлем ғалымдары бас қатырып жатқан адам баласының болашақта Марс пен Айға көшіп баруы секілді қиял-ғажайып әңгімелердің шындыққа айналуы ғажап емес.
Ғарышты зерттеудегі халықаралық ынтымақтастықтың тамыры сонау Кеңес Одағы кезеңінен бастау алады. Міне, адамзат баласының ғарыш кеңістігін зерттеудегі жетістіктері, ғылыми-техникалық прогрестер, жер бетіндегі барлық халықтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларын жақсартуға жұмсалып келеді. Міне, сондықтан менің ғылыми жұмысымның тақырыбы «Шексіз ғарыш әлемі» деп аталады.
Жұмысымның мақсаты – ғарыштық әлем туралы түсінікті одна әрі ашу, ғарыштық кеңістікті зерттеуде жаңа технологияларды ойластыру және де әрине Байқоңыр ғарыш айлағы туралы айта кету.

Зерттеудің мақсаты:
- Ғарыштың таңғажайып сырларымен танысу, ғарышқа алғашқы қадам, ғылымның адам өміріне қосқан үлесін зерттеу, білу;
- Қазіргі заман талабына сай ғылыми - техникалық процестерді игеріп, өз мүмкіндігімді ашу;
3

- Ғарыш дәуірінің басталуы, оны игерудегі жетістіктер жөнінде танысып, жеке шығармашылығымды кеңейту.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Адам баласы ғарыш көгіне көтеріліп, ашық космосқа жол ашты. Жерді және оның байлығын ғарыш кеңістігінен зерттеудің пайдалы жақтары ойластырылуда. Дүние жүзінің көптеген ғалымдары адамзаттың әрі қарай өмір сүруіне қажетті жетістіктерді ғарыштан табамыз деп болжам жасауда. Сондықтан Қазақстан жастарын ғарыш ғажайыптарын игеруге үйретсе, әлемдік дамуымызға қосар үлесімізде тарихи қадам болар еді.

4
1. Ғарыш ұғымы оның пайда болуы
1.1.Ғарыш туралы түсінік
Ғарыш дегеніміз не?
«Космонавтика» - грек тілінен аударғанда «кеме басқару» деген мағынаны білдіреді екен. Ал осы космос корабльін орбитаға шығару үшін қуатты ракета двигателі және отын қажет, ал ракета жоғары температураға төзімді, жеңіл де берік материалдан болуы тиіс. Негізі осы космос және космосқа ұшу туралы ғылымның негізін қалаған К. Э. Циолковский болатын, ал оның арманын, ойын жүзеге асырған бас конструктор Сергей Павлович Королев басқарған совет ғалымдары мен инженерлер болды. Сондықтан да ғарыш кеңістігін игеру С. П. Королевтың есімімен тығыз байланысты. Жердің тартылыс күшін жеңе отырып, жердің тұңғыш жасанды спутнигі орбитаға 1957 жылы 4 қазанда көтерілді, бұл күн балалар космос дәуірінің басталуы болып есептеледі.
Бұлтсыз ашық түнде аспаннан жыпырлаған сансыз көп жұлдыздарды бар. Олардың кейбірі солғын жарық нүктеге ұқсайды. Енді біреулері бірде күшейіп, бірде әлсіреген алыстағы отқа ұқсайды. Жұлдыздар жерден өте алыс қашықтықта орналасқан. Сондықтан олар біздің көзімізге кішкене жылтыраған ноқат сияқты болып көрінеді. Шынында да олардың әрқайсысы Күнге ұқсас жанып тұрған, орасан зор газ шарлар. Ең ірілері күннен ондаған, тіпті жүздеген есе үлкен. Мөлшері жермен қарайлас шағындары да бар. Жай көзбен қарағанда аспан әлемінен үш мыңға тарта жұлдыз көрінеді. Ал қазіргі замандағы ең жаңа құралдармен есепке алынғандардың саны бірнеше миллион. Ғалымдардың болжауынша, жұлдыздардың жалпы саны әлденеше миллиардтан асып кетеді.
Жерге ең жақын жұлдыз Күн. Оның төңірегінде Жерді қоса есептегенде 9 ірі аспан денесі айналып жүреді. Олар планета депаталады. (планета грекшеадасушы жұлдыз депаталады).
Планеталар өзінен жарық шығармайтын салқын денелер. Дегенмен түнгі аспанда олар да жұлдыз сияқты жылтырап көрінеді. Планетаның олай көрінуі бетіне түскен күн сәулесінің шағылысуынан болады. Өз кезегінде планеталардың төңірегінде олардың серіктері айналып жүреді. Жердің серігі – Ай
Ғарыш – ғаламның астрономиялы анықтамасының синонимі. Кейде Ғарыш ұғымына Жер және оның атмосферасы енбей қалады. Ғарыш «Жер төңірегіндегі» кеңістікті қамтитын жақын Ғарыш және жұлдыздар мен галактикалар, т.б. кеңістігін қамтитын алыс Ғарыш болып ажыратылады.
Ғарыш алаңы немесекосмодром ғарыштық аппараттарды (ҒА) құрастыруға,
5
сынауға және ұшыруға арналған ғимараттар мен техникалық құралдар орналасқан жер. Ғарыш алаңының бастынысандарына: технологиялық позиция, старттық жөне командалық өлшеу кешен-деріжатады. Әрнысан күрделі жабдықтар кешені мен олар орналасқан күрылыстардан тұрады.
Ғарыш алаңының жабдыктары арнайы технологиялық және жалпы технологиялық жабдықтарға ажыратылады. Ракета тасығыш (РТ) пен ғарыштық аппаратты (ҒА) тасымалдауға, құрастыруға, сынауға, ұшыру жүйесіне орнатуға, жанар май құйып, ұшуға дайындайтын және үшұды басқаратын жабдықтар арнайы технологиялық жабдықтарға жатады. Ал электр энергиясын беретін, жарықтандыру, жылыту, желдету, өрт сөндіру, герметикаландыру, байланыс жүйесі, сумен жабдықтау, лифт, қашықтан автоматты басқару жүйелері жалпы техникалық жабдықтар тобына енеді. Техникалық позиция жалпы техника арнайы технологиялық жабдықтар орналасқан және РТ мен ҒА-ны тасымаддап әкелуге арналған жолы бар алаңнан, оларды қабылдауға, сақтауға, құрастыруға, сынауға арналған кешеннен түрады.
Сонымен қатар құрастыру-сынау корпусы, қосалқы трансформатор стансасы, қызмет үйлері, т.б. болады. Старттық кешен ҒА-ны старттық алаңға жеткізуге, үшырғыш жүйеге орнату, сынау, жанар май құю, ұшатын бағытқа бағдарлау және үшыру процестерін іске асыратын арнайы технологиялық және жалпы техникалық жабдықтар орналасқан кешеннен және алаңнан қүралады. Старттық кешендегі арнайы технологиялық жабдықтар жылжымалы немесе орнықты болып бөлінеді. Орнықты старттық кешен қүрамында үшыру қүрылыстары, жайқайтарғыш жүйе, жылжымалы мұнара қозғалатын рельстік жол, командалық пункт, РТ-ға жанар май құю жабдықтары, трансформатор стансасы., тоңазытқыш қондырғысы, градирня және бүркуіш бассейн, өрт сөндіруге арналған су резервуары, әкімшілік және қызмет үйлері, т.б. болады.
Командалық өлшеу кешені РТ-ның траекториясын аныктау, ҒА бортындағы қызмет жүйелерін іске қосу бұйрықтарын беру, телеметриялық ақпарат қабылдау, ғарышкерлермен байланыс жасау, теледидарлық кескін қабылдау және оны теледидарлық жүйемен тарату жұмыстарын орындайды.Сонымен катар ол траекториялық өлшеулерді үйлестіру-есептеу орталығына беріп отырады. Командалық өлшеу кешенінің құрамында радио-телеметриялық стансасы, радиоқабылдағыш және таратқыш кұрылғылар, антенналық қондырғылар, кабыдданған ақпараттарды автоматты түрде өңдейтін компьютерлер, уақыт қызметі, байланыс құралдары, т.б. болады.
Дүние жүзіндегі аса ірі ғарыш алаңдары Қазакстанда (Байқоңыр) және АҚШ-та (Шығыс сынақ полигоны, Флорида штаты) орналасқан.
Байқоңыр Ғарыштардың ең алғашқысы. Ал ғарышкелер әскери ұшқыштар мен ұшқыш-сынактар қатарынан таңдалып алынды. Өйткені ғарышқа ұшуға кажетті қасиеттер (үшу шеберлігінің жоғары деңгейде болуы, апатқа ұшырау жағдайында жылдам шешім кдбылдауы, шу, діріл, үдеу, т.б. әр түрлі факторларға төзімді болуы, бақылау жұмыстарын жүргізіп, оны қорытындылай білуі, т.б.) осындай мамандықка лайықты еді.

1.2 Ғарышты зерттеуге өз үлесін қосқан ғарышкерлер
Космонавтика, әлемдік ғылыми-техникалық прогрестің негізгі өнімі бола отырып, өзі-де әлемдік шаруашылықтың басқа салаларына маңызы жағынан баға жетпес және көлемі жағынан теңдесіз жаңа материалдар, технологиялар мен ғылыми әзірлемелер, ағынын үздіксіз бере отырып, адамзаттың тұрақты дамуна айтарлықтай үлес қоса отырып, осы прогрестің қуатты қозғалтқышына айналды.
Қазіргі кезеңде ғарыштық қызмет және оның ғылыми-өндірістік базасы әмбебап заңдылықтар мен даму үрдістеріне бағынатын ғаламдық экономиканың табиғи қызмет ететін саласына айналып отыр.Бұл ретте ғаламдық экономиканың ғарыштық секторы қарқынды әрі тұрақты дамуын көрсетіп отыр, бұл ғарыштық технологияларды әскери саладан азаматтық салаға қуатты трансферттеу процестеріне және соның негізінде ғарыш индустриясы мен әзірлемелерімен байланысты тұтастай коммерциялық қызметтер кешені негізінде дамуына байланысты.
Мұның барлығы тұтастай алғанда ғарыш қызметін коммерцияландыруға және ғарыш өнеркәсібінің, ғарыштық өнімдерді, технологиялар мен қызметтерді әзірлеу мен өткізудің қарқынды өсуіне ықпал етеді, бұл, өз кезегінде, түрлі-деңгейлерде: ғаламдық, аймақаралық, мемлекетаралықжәне ұлттық деңгейлердегі салалық бәсекелестіктің күшеюіне қатты серпін береді.Әлемдікғарыштық нарық өз кезегінде жоғары технологиялардың әлемдік нарығыны, ірі әрі тез дамушы сегменті болып табылады. Қазіргі экономикалық пргрестің басты қозғалтқышы болып, микроэлектроника, цифрлі және, ақпараттық жүйелер, бағдарламалық қамтамасыз ету, байланыс және телекоммуникация, жаңа композиттік материалдар және т.б. саласындағы инновациялық технологиялар саналатындығы белгілі. Бұл әзірлемелердің көпшілігі бастауын ғарыш индустриясының түрлі салаларынан алады және қазіргі тіршілік әрекетінің алуан түрлі салаларына айтарлықтай әсерін тигізеді.Ғарыштық әзірлемелердің едәуір бөлігі құпия күйінде қалатындығы және ұлттық қауіпсіздік саласында ғана мемлекеттік саясат жүргізуіне жататындығы белгілі.
Осылайша, ғарыштық қызмет – қазірдің өзінде әр түрлі елдер мен әлем аймақтарының экономикасына айтарлықтай үлес қосып отырған келешегі зор қызмет саласы. Оның ерекше белгісі ғарыш кеңістігін игерудегі жедел қарқындылық пен практикалық экономикалық нәтижелер алудағы салыстырмалы жылдамдық болып табылады.
Ғарышкер, астронавт (Батыс елдеріндегі баламасы: астро... және nбutēs – теңізде жүзуші).), космонавт (ТМДелдерінде - Космонавт: грек. kosmos –ғарыш және nautes – теңіз жүзушісі) – ғарышқа ұшу кезінде ғарыштық техниканы сынақтан өткізетін әрі оны пайдаланатын адам; адамның ғарышқа ұшуынан кейін (1961) пайда болған мамандық. Алғашқы ғарышкерлер әскери ұшқыштар мен ұшқыш-сынақшылар қатарынан таңдалып алынды. Өйткені ғарышқа ұшуға қажетті қасиеттер (ұшу шеберлігінің жоғары деңгейде болуы, апатқа ұшырау жағдайында жылдам шешім қабылдауы, шу, діріл, үдеу, т.б. әр түрлі факторларға төзімді болуы, бақылау жұмыстарын жүргізіп, оны қорытындылай білуі, т.б.) осындай мамандыққа лайықты еді.
Кейінірек КСРО-да да, АҚШ-та да ғарыштық кеме экипажына қажетті арнайы білімі бар инженерлер мен ғалымдарды қоса бастады. Ғарышкерлерді дайындау ісі бұрынғы КСРО-да 1960 ж., ал АҚШ-та 1959 ж. және 1962 ж. жүргізіле басталды. Тұңғыш ғарышкер Юрий Гагариннен (1961) ғарышқа ұшты. Қазақ ғарышкерлері Тоқтар Әубәкіров (1991), Талғат Мұсабаев (1994, 1998, 2001), Айдын Айымбетов (2015) .
Гагарин Юрий Алексеевич (9 наурыз 1934 жылы, Гжат (қазіргі Гагарин) ауданы Клушино ауылы Смоленск облысы — 27 наурыз 1968 жылы, Владимир облысы) – КСРО ұшқыш-ғарышкері, Кеңес Одағы батыры, ғарыш кеңістігіне сапар жасаған ең бірінші адам, полковник (1963), Кеңес Одағының Батыры (1961).
• 1961 жылы 12 сәуірде Восток ғарыш кемесімен Байқоңыр ғарыш алаңынан тарихта тұңғыш рет ғарышқа ұшты. Ол Жерді айналып ұшып, 1 сағат 48 минуттан кейін Жерге қайта қонды.
• 1951 жылы Мәскеу маңындағы Люберцы қаласыңдағы қолөнер училищесін, 1955 ж. Саратов индустрия техникумын бітірген.
• 1955 жылдан Кеңес Армиясы катарында.
• 1-Чкалов әскери-авиац. ұшқыштар училищесінбітіргеннен (1957) кейін Солтүстік флоттың жойғыш авиациялық бөлімдерінде қызмет етті.
• 1961 жылдан ғарышкерлер отрядының командиріболды.
• 1961 ж. 12 сәуірде тарихта тұңғыш рет"Восток" ғарыш кемесімен Байкоңыр ғарыш алаңынан ғарышқа ұшты. Бұдан кейінол ұшқыш-ғарышкер ретінде өзінің ұшу шеберлігінжетілдіріп, ғарышкерлерді үйретіп - жаттықтыру ісінетікелейараласып, ғарыш кемелерінің ұшу процесін басқаруға қатынасып отырды.
• 1968 ж. Әскери-әуе инженерлікакадемиясынбітірді.
• 1964 -68 ж. Ғарышкерлерді даярлау орталығы бастығының орынбасарыболды. Олбірнешеелдердеболып қайтты.
• Гагарин ұшақпен жаттығу кезінде қаза тапты (Владимир обл. Киржак ауд.Новоселово селоның маңында).
• Мәйітінің күлі Мәскеудің Қызыл алаңындағы Кремль қабырғасына қойылған.
Тоқтар Оңғарбайұлы Әубәкіров (27 шілде 1946 жыл, Қарқаралы ауданы, Қарағанды облысы, Қазақстан) — қазақтан шыққан тұңғыш ғарышкер, ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры (1988), Қазақстан Республикасының Халық қаһарманы (1995), техника ғылымының докторы (1998), профессор (1997), Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің құрметті профессоры.
• Ресей Федерациясындағы Армавир жоғары әскери ұшқыштар училищесін (1969), Авиация институтынбітірген (1979).
• 1962 – 1965 жылыТеміртау құйма-механика зауытында токарь болды, есімі облыстың Құрмет кітабына алтын әріппен жазылды (1964).
• 1969 – 1975 жылы Кеңес Одағы Әскери-әуе күштерінің Қиыр шығыс әскери округінде ұшқыш, звено командирі, эскадрилья командирініңорынбасары.
• 1975 – 1976 жылы Мәскеу ұшқыштар-сынақшылар мектебін, Мәскеу авиация институтынбітірген (1979).
• 1976 – 1992 жылы Мәскеудегі А.Микоян атындағы Тәжірибелік конструкторлық бюроның ұшқыш-сынақшысы міндеттерін атқарды.
• 1988 жылы Кеңес одағында тұңғыш рет әуеде ұшаққа 2 ретжанармай құйдыру арқылы солтүстік полюске ұшу сапарынерлікпенорындады.
• 1989 жылы 1-болып, авиатасушы крейсердің алаңқайшасына «МиГ-29к» реактивті ұшағын үлкен шеберлікпен дәл қондырды. Сондай-ақ, олреактивті ұшақтың 50-ден аса жаңа түрін сынақтан өткізді.
• 1990 жылы ғарышкерлер құрамына алынды.
• 1991 жылы 2 сәуірде Кеңес Одағы Ғарышкерлер даярлау орталығында ғарышқа ұшу дайындығына кірісіп, сол жылы 2 қазанда Байқоңырдан «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа ұшты. Ғарыш кемесі жер төңірегіндегі «Мир» орбиталық кешенімен түйісті. Онда ол өзге ғарышкерлермен бірге биотехнология, металлургия, медицина салалары және Арал туған аймағы бойынша ғылыми-зертуған жұмыстарын жүргізді. Зерттеу нәтижесінде Арал үстіндегі тұзды шаң борамасының пайда болу процесі, сол зиянды аэрозолдардың Қазақстан мен Ресей аймақтарына таралуының ғарыштық суреттері алынды. Сондай-ақ, Қазақстан аумағындағы атмосфераны және жер бетін зерттеу, жұлдызды аспан астрофизика бақылау жұмыстары да ойдағыдай
9
өтті. 1991 жылы 10 қазанда Жерге оралды. Ғарыштан оралған соң Қазақстандағы ғарыштық даярлығын зерттеулердің негізін қалауға, отандық Қарулы Күштердің әскери даярлығын жетілдіруге, әскери-патриоттық тәрбие жұмыстарын жолға қоюға белсене араласты.
• 1992 – 1993 жылы Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 1-орынбасары
• 1993 – 1994 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық аэроғарыштық агенттігінің бас директоры – Ғылым және жаңа технология министрінің орынбасары
• 1994 – 95 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты – Қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы болды.
• 1996 жылдан Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі.
• 2001 жылы №44 Қызылорда сайлауокругібойынша Қазақстан Республикасы Парламентінің мәжілісіне депутат болыпсайланды. Қызылорда қаласының құрметті азаматы.
• Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 12 шақырылым депутаты, ҚР Жоғарғы Кеңесінің 13 шақырым депутаты, Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің 3-ші шақырылым депутаты болып сайланған.
• 1991 Ю.А. Гагарин атындағы ғарышкер дайындау орталығында әзірлігін бастады, сынаушы ғарышкер-ұшқышы, сынаушы. «Союз ТМ» ғарыш кемесінде және «Мир» орбиталдыкешеніндесынаушы ғарышкер-ұшқышы жылдамдатылған машықтануын ұшу бағдарламасы бойынша өтті.
• 1991 жылы қазанның 2-інде Тоқтар Әубәкіров зерттеуші ғарышкер есебінде, Александр Волков және аустрия ғарышкері Франц Фибөк, «Союз ТМ-13» ғарыш кемесімен ғарышқа ұшуға кірісті. Аптабойы «Мир» орбиталдыкешенінде жұмыс істеді.
• 1991 жылы қазанның 10-ында Тоқтар Әубәкіров, Анатолий Арцебарский, аустрия ғарышкері Франц Фибөк «Союз ТМ-13» ғарыш кемесімен Жерге қайтып қонды. Ғарышта өткізген мерзімі — 7 күн 22 сағат 13 минут.
Марапаттары
Қазақстанның:
• «Халық қаһарманы»атағы
• «Қазақстанның ғарышкер-ұшқышы» атағы
• «Отан» ордені (1995)
Кеңес Одағының:
• «Знак Почета» (Құрмет Белгісі) ордені (1987)
• «Герой Советского Союза» (Кеңес одағының батыры) атағы (1988),
• «Золотая Звезда» (Алтын Жұлдыз) медалі (1988)
• «Ленин» ордені (1988),
• «Заслуженный Летчик-испытатель КСРО» (КСРО-ға еңбек сіңірген сынақшы ұшқыш) (1990)
• «Летчик-космонавт КСРО» (КСРО ғарышкер-ұшқышы) (1991)
• «Октябрьская революция» (Қазан төңкерісі) ордені (1991)
Австрия Республикасының:
• «Алтын Крест» ордені 1988)
• «Алтын Крест» ордені (1993)
Талғат Амангелдіұлы Мұсабаев — қазақтың 2-ші, ал әлемнің 309-шы ғарышкері, техника ғылымдарының докторы (2008), авиация генерал-лейтенанты (2007). ҚРИнвестициялар және даму министрлігінің Аэроғарыш комитеті төрағасы.
• 1951 ж. қаңтардың 7-сінде Алматыоблысы Жамбыл ауданының Қарғалыауылында туған.
• 1974 ж. — Рига азаматтық авиация инженерлеріинститутынбітірген, инженер.
• 1974 ж. сәуірдің 1-інен — Бұрындай әуе кәсіпорнында кезекті инженер.
• 1975—84 жж. — әуе кәсіпорындарында саяси-тәрбие қызметінде.
• 1984 ж. — Алматы әуе клубында оқу бітірген.
• 1986 ж. — ұшқыш даярлауынбітіріп азаматтық авиациясының пилоты деген куәлігін алған.
• 1987—1990 жж. азаматтық авиациясында ұшқыш, ұшақ командирі қызметтерін атқарған.
• 1991 ж. бастап ғарышқа ұшуға даярлануында. Әскери әуе күштерінде. Қосалқы ғарышкер есебіндеекінші экипаждардың мүшелігінде болған.
• 2001—05 жж. Ресей ғарыш мекемесінде.
• 2005 ж. «Бәйтерек» акционерлік қоғамының (Қазақстан-Ресей бірлескен кәсіпорны) Бас директоры.
• 2007 ж. ақпан — Қазақстанның әуе-ғарыш агенттігінің директоры.
• 2007 ж. сәуірдің 11-інен — Қазақстанның ұлттық ғарыш агенттігінің төрағасы.
• 2014 ж. тамыздың 13-інен Үкімет басшысының азаматтық авация және ғарыш қызметі мәселелері жөніндегі штаттантыс кеңесшісі.
• 2014 ж. тамыздың 21-інен Қазақстан РеспубликасыИнвестициялар және даму министрлігінің Аэроғарыш комитетінің төрағасы
• 1994 ж. ғарышқа 1-ші рет ұшқанда (Союз ТМ-19) 126 күн ғарышта өткізген.
11
• 1998 ж. ғарышқа 2-ші рет ұшқанда (Союз ТМ-27) 208 күн ғарышта өткізген. Гиннестің үздік табыстар кітабында бір айдың ішінде 5 рет не бары 30 сағат 8 минут ұзақтығымен ашық ғарышқа шыққанны жазылып алынған. Ұшқанда американ ғарышкері Л. Эйартс пен ресей ғарышкері (шуваш ұлтынының өкілі) Николай Бударинмен бірге. Қонғанда ресей ғарышкерлері Николай Бадурин мен Юрий Батуринменбірге.
• 2001 ж. ғарышқа 3-ші рет ұшқанда (Союз ТМ-32) 8 күн ғарышта өткізген.
Әскери атағы - запастағы РФ ӘӘК генерал-майоры, ҚР авиация генерал-лейтенанты (2007 жылдан).
Хоббиі - фортепианода, гитарадаойнау, ән айту.
Марапаттары
Союз ТМ-32 экипажы - Деннис Тито (Dennis Tito), Талғат Мұсабаев, Юрий Батурин
Қазақстан Республикасы:
• «Халық қаһарманы» атағы (1995)
• «Қазақстанның ғарышкер-ұшқышы» атағы (1995)
• «Отан» ордені (1998)
• «Барыс» 1-ші дәрежелі ордені
• «Астана» медалі (1999)
РесейФедерациясы:
• «Дружба народов» ордені (1991)
• «Герой Российской Федерации» атағы (1994)
• «Лётчик-Космонавт РФ» (1994)
• «За заслуги перед Отечеством» 2-ші дәрежелі ордені
АустрияРеспубликасы:
• Аустрия Республикасының ордені
Америка Құрама Штаттары:
• «Ғарышқа ұшқан үшін» NASA медалі (1998)
• Зайыбы — Мұсабаева (Лацис) Виктория Вольдемаровна, 1952 ж. туған, стоматология дәрігері.
• Баласы — Мұсабаев Данияр Талғатұлы, 1975 ж. туған, Қазақстанның ІІМ әскери қызметкері.
• Қызы — Мұсабаева Кәмилә Талғатқызы, 1981 ж. туған.
Айдын Ақанұлы Айымбетов (27.07.1972, Алматы облысы, Талдықорған
12
қаласы, Өтенай ауылы) - Қазақстан ғарышкері, Халық қаһарманы.
Білімі-мектепті алтын медальмен бітірген. 1993 жылы Армавирдегі жоғарғы әскери авиациялық училищені "ұшқыш-истребитель" мамандығы бойынша бітірген.
Әскери қызметі.1993 жылдың мамырынан Қазақстанның Қарулы Күштерінің қатарында қызмет атқарады. Ұшқыш-истребитель. Ғарышкерлер отрядына таңдау алдында Талдықорған қаласы маңындағы авиабазада авиациялық бөлімшенің командирі болып қызмет атқарды. 2009 жылдың желтоқсанынан Қазақстан Республикасының Ұлттық ғарыш агенттiгi төрағасының кеңесшісі, агенттік департментінің директоры. 2011 жылдың наурызынан Сұлтанғазиев атындағы ғарыштық зерттеулер институтында ғарыштық технологияларды ақпараттық-білімдік қамтамасыз ету бөлімінің бастығы. 2012 жылдың көктемінен Астана қаласындағы Оқушылар сарайындағы жас ғарышкерлер мектебінде ұстаздық етеді.
• 1993 жылы алғаш рет ғарышкерлікке өтініш берді.
• Екінші мәрте 2001 жылдың 5 мамырында қайта берді.
• 2002 жылы Ресей-Қазақстан мемлекетаралық бірлескен ғарышқа ұшу келісімі аясында Мәскеу қаласында медициналық комиссиядан өтті.
• 09.11.2002 жылғы Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы ведомствоаралық комиссия мәжілісінде Қазақстан Республикасы ғарышкерлері отрядына кіргізу туралы ұсыныс жасалыынды.
• 12.10.2012 жылғы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №1304 қаулысы негізінде Қазақстан Республикасының ғарышкері дәрежесі берілді.
• 26.05.2015 жылы Қазғарыш баспасөз хатшысы Ербол Дәулетов 2015 жылы ғарышкер Айдын Айымбетовті британдық әншінің орнына 2015 жылдың қыркүйегінде ғарышқа жіберу туралы мәселені талқылап жатқандығын хабарлады.
• 2015 жылы 2 қыркүйекте 2-бортинженер ретінде транспорттық пилоттанған «Союз ТМА-18М» кемесінде ЭП-18 саяхаты аясында Байқоңыр ғарыш станциясынан Халықаралық ғарыш станциясына аттанды
• Айдын Айымбетов ғарышта он күн болып, маңызды зерттеулер жүргізген болатын. Халықаралық ғарыш станциясынан оралған Айымбетовті президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі күтіп алды.
Марапаттары
Ғарыш кеңістігін игеруге сіңірген аса зор еңбегі, ғарышқа ұшу кезінде көрсеткен батырлығы мен ерлігі үшін Қазақстан Республикасының ғарышкері Айдын Ақанұлы Айымбетовке
• «Халық қаһарманы» атағы (14.10.2015)
13
• Алтын Жұлдыз айрықша ерекшелікбелгісІ
• «Отан» ордені (2015)[2]
Отбасылы. Жұбайының есімі - Лилия. Екібаласы бар: қызы - Диана (2000), ұлы - Әмір (1998).
Ғарышкерлер жайлы қызықты ақпарат.
Ғарышкерлер тамағы Мәскеу облысының Ленин ауданында орналасқан Бирюлев тәжірибе зауытында даярланады. Бұл цехта Гагариннен бастап, күні бүгінге дейінгі ғарышкерлердің бәріне тамақ дайындалады. Алғашқыда ғарышкерлер тамағы 165 граммдық түбекшелерде дайындалыпты. Одан алғаш ауыз тиген Гагарин болыпты. Оған көкте 108 минут болса да, белгіленген тәртіп бойынша тоғыз түрлі тамақ – борщ, котлет қосылған картоп, түрлі шырындар берілген. Технологтар мен конструкторлар ғарыш кемесінде сақталатын тамақтардың көп орын алмауына, оларды сақтау кезінде бұзылмауына және оның өте дәмді болуына бастары қатыпты. Ерлерге күнделікті 3200 килокалория, әйел ғарышкерлерге 2800 килокалория тамақ беріліп отырыпты.
Ғарышқа алғашқы іс-сапарлар ұзақ мерзімді қамтымағандықтан, тамақ мәзірі гомогенді сұйық және қою түрінде түбікшеде беріліп келген. Бертін келе ұшу мерзімінің ұзартылуына байланысты арнайы консервіленген тамақтар ойластырылған. ХХ ғасырдың 70-жылдары үй жағдайында дайындалған сублимерленген азық-түліктер беріле бастаған. Азық-түліктер – 70 градустық суықтықта сақталып, +70 градустық ыстықта жылытылып берілетін болған.
Ғарышкерлердің күндік тамақ мәзірі таңертеңгілік, түстік, кешкілік және қалауы бойынша тәттілер, жеміс-жидектер қосымша берілген. Сүт тағамдары мен әйелдер үшін тәтті тоқаштар беру де ескерілген. Тамақ мәзірлері бірін-бірі қайталамайтын болған. Ғарышқа көтерілетін ұшқышқа өзіне ұнайтын тамақтың алдын-ала дәмін татып көруіне де мүмкіндіктер беріліп отырған. Белгісіз әлемге сапар алдында қай адамның тәбеті бола қойсын, десек те, жерде жүргенде туралған етті ұнататын жан ғарышта рассольникті ұнатып қалатын кездері жиі болады екен. Мұндайда ғарышкерлер қолдарындағы тамақтарын алмастырып жататын сәттері жиі болатын көрінеді. Соңғы уақытта мамандар ғарышқа қияр, қызанақ, апельсин, алма, көк пияз бен сарымсақты көптеп жіберетін болыпты. Бүгінгі таңда ғарышкерлер тамағы үш жылға жарамды етіп жасалады.
1961 жылдан бері ғарышта 400-ден аса адам болыпты. Солардың ішінде МКС-те қызмет істегендерден артық ешкім тәтті тамақ ішіп көрмепті. Халықаралық ғарыш кемесі үшін француз аспазшылары тартылатын көрінеді. Қазір ғарыш көгінде орыс, американ және еуропалық ас мәзірлері тұтынылады екен. Нан-бөлке тағамдарынан үгітілмейтін, ауызға шайнауға ыңғайлы тоқаштар ұсынылады.
Ғарышты игерген 55 жыл ішінде көкке 80 тоннадан астам азық-түлік жіберіліп, 50 мың тамақ түрі дайындалыпты. Орта есеппен әр ғарышкердің түскі
14
асы 18 мың рубльді құрайды екен. Бұл – азық-түліктің ғана шығыны, ал жеткізу шығыны басқа. Ғарыш кемесіне жеткізілетін жүктің әр килограмы 10-нан 20 мың доллар арасында тұрады.

1.3. Ғарыш кеңістігін ластанудан сақтаудың алдын алу жолдары
Ғарыш кеңістігін ластанудан сақтау үшін жер маңындағы кеңістікте жасанды объектілер мөлшерінің құқылық негіздерін реттеуін қадағалайтын бағдарлама қажет.
Бұл бағдарламаның техникалық бөлімі үш бөлімнен тұруы керек. Бірінші бөлімде ғарыш кеңістігінің ластануының қазіргі жағдайы мен болашақ та ғарыш қалдықтарының ғарыш аппараттарымен соқтығысу қауіптілігін бағалауға болжам жасау туралы жұмыстардан тұруы керек. «Ғарыш қалдықтары» фрагменттерін тіркейтін каталогтарды кеңейту үшін бақылау және тіркеу құрал-жабдықтарын дамыту, ғарыш объектілерін бақылау, сол сияқты өлшеу әдістерін, нәтижелерін электронды есептеу машиналарын пайдаланып, қазіргі заманға сай жетілдіру.
Кіші өлшемді фрагменттерді бақылаудың шектеулі мүмкіндіктері кішкентай жарықшақтардың түзілуінің негізгі көздері болып табылатын орбитада ғарыш объектілерінің соқтығысуы модельдеу керек екендігіне әкеледі. Мұндай модельдеу негізінешын соқтығысу жылдамдығына жақын болатындай мұндай кіші фрагменттердің үдеу алуын қамтамсыз ететін қазіргі заманғы жер үстіндегі құрылғыларда эксперименттер мен әдістер жатуы мүмкін. Зерттеу нәтижелері «ғарыш қалдықтары» фрагменттерімен соқтығысуынан болатын әр түрлі конструкциялардың қирау мүмкіндіктерін есептеудің инженерлік әдістері мен теорияларын ойлап шығаруында қолданылу керек.
Орбитадағы кішірек жарықшақтардың мөлшерін бағалау және модельдеу нәтижелерін растау үшін ғарыштық бақылауды да қолдануға болады. Қазіргі кезде ғарыштың техногенді ластануын зерттеу метеорлық жағдайлармен бірге микробөлшектердің орбитальдық станция конструкциясына әсері нәтижесі бойынша және конструкциялық материалдардың үлгілері бар кассеталардың көмегімен жүргізіледі .
Ғарыштағы микрорбөлшектердің сипаттамаларын тиімді өлшеуді пайдалы қосымша жүк ретінде жіберілетін кіші арнаулы серіктер көмегімен жүргізуге болады. Бұл жер маңындағы ғарышты зертеудің метеортехногендік зерттеу ауқымын айтарлықтай кеңейтеді және шығындарды төмендетеді. Техногендік және метеорлық соққылау фактілерін тіркеу серіктің қабықша тәрізді датчик тәрізді үрлемелі қабықшасының секцияларын тескен кезде жүзеге асырылады. Бұл бөлшектердің массасы мен жылдамдығы иондық датчик көмегімен жүзеге асырылады. Борттық ғылыми аппаратурадан алынған ақпарат бірінші өңдеуден өткеннен кейін тіркеліп, серік радиокөрінерлік зонада болған кезде Жерге
15
жіберіледі.
Бағдарламаның екінші бөлімі ғарышты зымырандық-ғарыштық техника фрагменттерімен ластануының алдын алу жұмыстарына арналуы керек. Бұл жағдайда әрқайсысы бірнеше арнаулы серіктерді алмастыра алатынуникальды ғарыштық платформаларды ойлап шығару перспективасы өте маңызды. Басқа маңызды бағыт ресурстардың көбеюі немесе ғарыш аппараттарының жұмыс жасау уақыты болып табылады. Бұл жағдайда бүгінгі уақытқа дейін ғарыш аппараттарының табысты қолданылуы жөіндегі жинақталған әлемдік тәжірибе үміт тудырады.
Халықаралық қарым-қатынас жағдайында осындай ғарыш орбитасында ұзақ уақыт бойы жұмыс істейтін серік-платформалардың қолданылуы қолданбалы есептерді шығаруда керексіз қайталанулардан құтылуға және ғарыштық ұшулардың жалпы санын қысқартуға мүмкіндік береді. Жер маңындағы орбиталардың ластану деңгейін азайту зымыран тасығыштардың ақырғы сатыларында бөлінетін элементтердің жалпы санын азайту немесе толығымен жоюға бағытталған конструкторлық жөндеулердің маңызы зор болмақ.Ғарыш аппараттарының өздігімен және қасақана жасалған жарылыстарын болдырмау арқылы және оларды орбитадан әкету арқылы ғарыштық жарықшақтар санының көбеюін қысқартуға мүмкіндік жасауға болады.
Бақыланатын орбитальдық фрагменттердің 7 мыңының 21% -ін жұмыс істемейтін ғарыш аппараттары құраса, 14%-н –зымыран тасығыштардың пайдаланылған жоғары сатылары және екпінді блоктары құрайды. Бұл жер маңындағы орбиталарда жүз мыңдаған жаңа жарықшақтардың потенциальды көздері болып табылатын үлкен өлшемді және массалы 2500 пассивті объектілер бар екендігін білдіреді. Осыған байланысты оларды ғарыштан алыстату қажеттілігі туады. Пассивті ғарыш объектілерін іздеп, тауып алу қондырғылары болыпробот-манипуляторлармен жабдықталған «Боран» және «Шаттл» орбитальдық кемелері және орбита аралық буксирлерболып табылады. Объектілердің Жерге оралуы орбитальдық кемелердің жүк отсегінде немесе буксир көмегімен тежетілгеннен кейін берілген ауданға автономдық түсу жолымен түсіріледі.
Ғарыштан ғарыш қалдықтарының кіші бөлшектерін жинақтаудың және олапды тазарту жұмыстарын ұйымдастыру күрделі міндет болып табылады. Бүгінгі күнге дейін бұл міндетті шешудің бірнеше жобалары белгілі: бөлшектердің кинетикалық энергиясын жұту үшін кіші жарықшақтардың жолына көпіршікті шардың түзілуі, осыдан кейін олар биікке көиеріле алмай, атмосфераның тығыз қабатына кіреді; бөлшектердің орбитадан ығысуын үдету мақсатында кішірек фрагменттердің лазермен немесе нейтраль бөлшектермен сәулелендіру.
«Ғарыш қалдықтары» өзекті мәселесін шешу ғарышты игеруге қатысатын
16
барлық мемлекетердің алдын да тұрған үлкен бір міндет болып отыр.
Ал ғарыш қалдықтарының әсері қандай? Жер бетінен ғарыш қалдықтары көбінесе Тува, Алтай өңіріне – биік таулы Улаган және Турочан аудандарына құлауда. Ғарыш қалдықтары құлаған өңірлер зымыран темір кесектері қоршаған ортаға зиянын тигізуде.
Адамдардың гептилмен улануы үлкен мәселелер тудыруда. Таза күйіндегі гептилдің у екендігін әркім-ақ біледі.
Әсіресе ең қатерлісі «Протон –К» зымырандарыболыпсаналады. Оның отынбагіне толтырылған 500 тонна гептил көтерілгін бетте түгелдей жаныпкетпей, 2-3 тоннасы ұшып өткен жолындаауа арқылы, желмен жүздеген жергежайылып, топырақ, өсімдік, су көздеріне түседі. Әйгілі Королевтің өзі де гептилді зымырандарға сұйық отынретінде пайдалануға қарсы болғандығыжайдан-жайемес шығар.
Байқоңырмен шектес Ұлытау даласының қай түкпіріне барсаңыз да әр түрлі зымырандардың сынығынан аяқ алып жүру қиын. Бұлар олардың бірінші сатысынан айырылып жерге құлаған бөлшектері. Жалпы біздің облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасына облыс бойныша зымырандар бірінші сатысының бөлшектері құлайтын 39 аудан белгілі. Олар төмен түсіп, құлдилап келе жатқанда сұйық отын ретінде қолданылатын гептил төгіліп-шашалып, ауаны, жер мен суды улайды. Одан тараған уландырғыш заттар төңіректегі 130 елді мекеннің үстінен себелеп өтеді. Осының бәрі алдымен адамдар денсаулығына кері әсерін тигізеді. Соңғы жылдары тұрғындар арасында жүйке, қатерлі ісік аурулары, қан ағару, қан қысымының көтерілуі, кемтар бала туу көбейіп, нәрестелер шетінеу өсіп кетті. Ғарыш техникасының түсті металдарына, қымбат детальдарына қызығып,жинап-терген адамдар түрлі дертке ұшырап, ажал тырнағына ілігіп жатқандар да бар.
Дегенмен, қалай болғанда да ғарыш к